logo IPNInstytut Pamięci Narodowej

Znaczek upamiętniający wybuch III powstania śląskiego

Umundurowanie powstańców śląskich, podobnie zresztą jak uzbrojenie, nie było jednolite. Najczęściej improwizowane, różniło się od siebie w zależności od tego co każdy posiadał. W czasie I i II powstania śląskiego powstańcy nosili przede wszystkim ubrania cywilne (marynarki, jasne koszule z kołnierzykiem lub stójką, krawaty, kapelusze czy różne czapki) w połączeniu z elementami wyposażenia wojskowego (pasami, ładownicami, futerałami z pistoletami, owijaczami na nogi). Znane są fotografie, na których walczący wspólnie pozują w umundurowaniu różnych armii: niemieckiej, „błękitnej armii” gen. Józefa Hallera, a nawet w mundurach amerykańskich. Krótkotrwałość obu powstań spowodowała, że nie wypracowano żadnych formalnych rozporządzeń dotyczących stroju walczących.   

Pewna zmiana nastąpiła podczas III powstania śląskiego, kiedy siły powstańcze próbowano zorganizować na wzór regularnej armii. Większa niż wcześniej liczba powstańców, zamiast ubrań cywilnych, nosiła wówczas mundury przysłane z Polski np. Wojsk Wielkopolskich oraz wojskowe buty. Nadal jednak widoczna była duża różnorodność i dowolność oraz uzupełnianie oporządzenia np. elementami produkcji niemieckiej czy alianckiej. Zabronione było używanie kompletnego umundurowania polskiego, aby nie doprowadzić do zarzutu, że w walce bierze udział Wojsko Polskie.

Tuż przed wybuchem III powstania śląskiego, 1 maja 1921 r., rozkazem Naczelnego Wodza Wojsk Powstańczych Macieja hr. Mielżyńskiego, wprowadzono jednolite oznakowanie dla powstańców śląskich w postaci wstążki (opaski) noszonej na lewym ramieniu. Naczelny komendant wyróżniał się czerwoną, szeroką opaską z białym orłem. Szefowi sztabu oraz szefom sztabów grup operacyjnych przypisano wstążkę niebiesko-czerwoną z białym orłem, a dowódcom grup taktycznych biało-niebieską, także z orłem. Oficerowie oraz dowódcy pułków, baonów i kompanii nosić mieli opaski biało-niebieskie, zaś pozostali powstańcy białe. Oznakowanie to funkcjonowało do 21 maja 1921 r., kiedy zostało zastąpione nowymi wzorami. Wówczas, zgodnie z rozkazem szef sztabu, szefowie sztabu grup oraz ich zastępcy nosić mieli opaski czerwono-niebieskie, dowódcy grup czerwono-niebieskie z białym orłem, dowódcy baonów białe z czerwonymi brzegami i z trzema gwiazdkami na białej części, dowódcy kompanii białe z czerwonymi brzegami i z dwiema gwiazdkami na białej części, dowódcy plutonów białe z czerwonymi brzegami i z jedną gwiazdką na białej części zaś oficerowie białe z czerwonymi brzegami i odznakami przysługującymi stopniom na białej części. Szeregowi nosić mieli opaski biało-czerwone, z odpowiednią naszywką na białej części, w zależności od stopnia. Naczelny komendant nadal miał przypisaną opaskę czerwoną z białym orłem.

Znaczek wydany dla upamiętnienia wybuchu III powstania śląskiego, inspirowany jest oznakowaniem powstańczym z pierwszego okresu walk. Przez nawiązanie do powstańczej opaski honoruje wszystkich powstańców walczących w trzech powstaniach śląskich. Jednocześnie jest symbolem sukcesu, jakim było przyłączenie części Górnego Śląska do Rzeczypospolitej. Na biało-niebieskiej wstążce umieszczono bowiem wizerunek złotego orła górnośląskiego, wywodzącego się z herbu książąt opolskich, z dodatkową przepaską na piersiach. Taki właśnie orzeł znalazł się w herbie województwa śląskiego, utworzonego po podziale Górnego Śląska w 1922 r. Zdobi on również najważniejsze odznaczenia nadawane powstańcom za udział w walkach: Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Gwiazdę Górnośląską czy Odznakę Orła Górnośląskiego.

Znaczek jest przypinką o wymiarach 10x14 mm. Do ubrania mocowany jest za pomocą igły i tzw. motylka. Do każdego egzemplarza dołączony jest kartonik z komentarzem historycznym.

Znaczek był dostępny w Przystanku Historia – Centrum Edukacyjnym Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach im. Henryka Sławika w ramach akcji edukacyjnej organizowanej wiosną i latem 2021 r. dla upamietnienia setnej rocznicy wybuchu III powstania śląskiego. Obecnie nakład jest wyczerpany.

Wykorzystana ikonografia: Opaska powstańcza ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie. Krzyż na Śląskiej Wstędze waleczności i Zasługi oraz Odznaka Orła Górnośląskiego ze zbiorów Grzegorza Grześkowiaka. Gwiazda Górnośląska ze zbiorów muzeum Odznaki i odznaczenia w MyViMu. Fotografie powstańców ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego. Znaczek wydany przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach. Tekst i fotografie: Aleksandra Korol-Chudy (OBEN IPN Katowice).

Literatura: archiwalia z zasobu Wojskowego Biura Historycznego im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, J. Wroński, G. Grześkowiak, W. Czerwiński, Powstaniec Śląski. Barwa i znak, Świętochłowice 2016, M. Węcki, Powstańcy Śląscy, broszura IPN z serii Patroni naszych ulic, Warszawa 2017.   

Opcje strony